Covid? In de zorgsector wordt geschamperd over de Covid-paniek in de jaren twintig. De mondiale pandemie die in de jaren dertig ontstond was pas reden voor paniek. Ziekmakende bacteriën waren resistent geworden voor antibiotica. Er stierven meer mensen aan een simpele infectie dan aan kanker. Het is nog steeds wereldwijd een gigantisch probleem dat triljarden kost in de zorg. Nu anno 2050 komt er licht aan het eind van de tunnel.
Nieuwe antibiotica
Decennia aan wetenschappelijk monnikenwerk biedt uitzicht op nieuwe, effectieve antibiotica waar bacteriën nog geen antwoord op hebben. Gilles van Wezel, hoogleraar moleculaire biotechnologie aan de Universiteit Leiden, is één van de grondleggers van de nieuwe antibiotica. Al in 2019, als resultaat van 20 jaar onderzoek, realiseerde hij met collega-wetenschappers van de Universiteit Leiden, Rijksuniversiteit Groningen, Leids Universitair Medisch Centrum, Naturalis en diverse bedrijven een doorbraak met Viperacin, een nieuw antibioticum op basis van gif van slangen en schorpioenen. Het middel bleek echter voor de Farmaconcerns onvoldoende spectaculair en onvoldoende breed toepasbaar om het geschikt te maken voor massaproductie. En het ontbrak Van Wezel c.s. aan tijd en geld om dat traject zelf op te pakken. Viperacin was achteraf gezien wellicht een soort generale repetitie. De onderzoekers kregen in 2022 een Europese beurs van 3,3 miljoen euro om de zoektocht naar nieuwe antibiotica voort te zetten. Dit onderzoek moest de kennis opleveren welke ‘signalen’ in de natuur leiden tot het maken van antibiotica en tot een methode om dat na te bootsen in het laboratorium.
Van Wezel
Van Wezel: ‘Nieuwe antibiotica vinden was als het zoeken van de bekende speld in een hooiberg. We weten in elk geval dat de meeste antibiotica afkomstig zijn van schimmels en bacteriën die in bosgrond leven en daar antibiotica aanmaken om zich te wapenen tegen vijandelijke bacteriën. Dat doen ze als reactie op bepaalde signalen, maar we weten niet welke. De uitdaging was om in het lab te ontdekken welke signaalmoleculen leiden tot het ‘aanzetten’ van antibioticaproductie door grondbacteriën. Of nog wat preciezer: we wisten van zo’n miljoen genclusters dat die voor de biosynthese van natuurstoffen coderen. We wilden kunnen voorspellen welke daarvan nieuwe antibiotica kunnen produceren, met andere woorden: met welk ‘schakelaartje’ we het ‘aan’ kunnen zetten, zodat antibiotica geproduceerd worden.’.
Het onderzoek van Van Wezel c.s. was baanbrekend aangezien in de hele wereld nog niemand op deze wijze naar nieuwe medicijnen zocht. Destijds was 97% van de genclusters die tot nieuwe natuurstoffen leiden nog onbekend. Met andere woorden, alle bestaande medicijnen geproduceerd door ‘Big Farma’ waren destijds gebaseerd op de overige 3%, stelt Van Wezel. ‘Dus hoe konden we die 97% zichtbaar maken, dat was het devies.’
Dit vergde járen aan wetenschappelijk onderzoek met als uiteindelijk resultaat dat het lukte om die nieuwe antibiotica te vinden en op te schalen. Halverwege de jaren dertig zagen enkele nieuwe soorten het licht in de laboratoria en was het wachten op het marktrijp maken door de Farmaconcerns.
Komende decennia
Zoals in 2022 al werd verwacht, is er inmiddels al weer resistentie opgedoken tegen de nieuwe antibiotica. Gelukkig zijn de opvolgers van Van Wezel op tijd begonnen met het vinden van de antibiotica die de mens ook de komende decennia zullen helpen. Dat blijft keihard nodig, want het alternatief is dat anders buitengewoon radicale therapieën moeten worden toegepast bij bacterie-infecties, met net zulke grimmige bijwerkingen als chemotherapie bij kanker.
Tekst: Henk Engelenburg
